Kolęda z Rajem – słynęła z niej Gorliczyna. Odgrywano ją w Grzęsce, Chałupkach, Gniewczynie Trynieckiej, Białobokach, Studzianie, Ujeznej, Mirocinie, Urzejowicach, Kańczudze, Nowosielcach, Manasterzu, Rozborzu, Wólce Ogryzkowej. Według etnografa Aleksandra Saloniego „Dyalogi: Raj, Heród” grywane były w połowie XIX w. przez mieszczan przeworskich.
Kolędnicy przedstawiali scenę wypędzenia z raju Adama i Ewy za karę popełnienia grzechu pierworodnego: „Rajskie widowisko czyli historia wygnania z raju Adama i Ewy”. Rekwizytem było drzewko rajskie tj. choinka (świerk lub jodła) ustrojone w papierowy łańcuch i jabłka, symbolizująca biblijne drzewo wiadomości dobrego i złego. Kolędnik przebrany za Anioła, w białej szacie, ze skrzydłami przytwierdzonymi do ramion wnosił „raj” do izby i stawiał na środku, pozdrawiając wszystkich zgromadzonych:
Niechaj będzie pochwalony,
Bóg w Betlejem narodzony.
Szanowne Państwo domu tutejszego,
Racz mnie wysłuchać, co powiem nowego.
Oto jest raj.
Jak powiem, tak i będzie,
Do Państwa domu Adam z Ewą przybędzie.
Po odegraniu scenek, w końcowej części przedstawienia wszyscy kolędnicy lub Anioł trzymający miecz w ręce, wygłaszał lub śpiewał następujący tekst, będący zarazem przerywnikiem pomiędzy kolędą z Rajem a „Herodami”:
Z raju pięknego miasta
Wygnana jest niewiasta,
Fora, Adamie, fora,
Z tak rozkosznego dwora.
Wędrujże Ewo z raju,
Już cię tu dobrze znają,
Dla jabłka skuszonego,
Przez węża podanego.
Wędruje Adam z raju,
Stanął na ziemskim kraju,
Puste krainy orał,
Niestety, z płaczem wołał.
W raju miał dość rozkoszy,
Złote na polach kłosy.
Fora, Adamie, fora,
Z tak rozkosznego dwora.
(Wariant z Gniewczyny Trynieckiej)
W raju-ś nie umiał orać,
Za wołmi hola wołać.
W raju-ś miał dość wszystkiego,
na ziemi nic własnego.
(Wariant z Grzęski)
Tę formę kolędniczą łączono z przedstawieniem „Herodów” lub ze sceną złożenia hołdu Dzieciątku przez Trzech Króli.
W Kolędzie z Herodem schemat przedstawienia przebiegał we wszystkich wsiach w podobny sposób. Żyd lub Marszałek (Feldmarszałek), Minister pytał gospodarzy o pozwolenie na wejście do domu i zaprezentowanie przedstawienia:
Można czy nie można, wejść do tego domu ?
Ten dom rozweselić i Pana Boga pochwalić.
Dobry wieczór Szanowni Państwo domu tego !
Raczcie wysłuchać, co powiem nowego?
A co powiem, tak będzie,
Do domu tego Król Herod przybędzie!
Oto jestem wiernym sługą jego,
I proszę o tron dla niego.
Gdy Król Herod usadowił się na tronie – krześle, rozkazywał swojej świcie zawołać biegłego w „uczonych pismach” Żyda, którego rozpytywał o miejsce narodzenia Boga Mesjasza. Żyd z wielkiej księgi odczytywał odpowiedzi. Następnie Herod wydawał rozkaz swoim Ministrom zamordowania dzieci. W kolejnej scenie żołnierze przynosili główkę jego zamordowanego syna. Po czym, pojawiała się Śmierć oraz Diabeł. Śmierć ścinała głowę Herodowi, czego symbolem była spadająca korona; zaś Diabeł porywał Heroda do piekła. Na zakończenie wszyscy kolędnicy lub wojsko Heroda śpiewali:
Kazałeś królu wyciąć i wyrąbać
Betlejemskie dzieci,
Ale nie wiedziałeś, że twemu synowi
Głowa z karku zleci.
Chciałeś trafić na Jezusa,
Lecz trafiłeś na Markusa,
Syneczka swojego.
Nie potrafisz zabić Boga,
Bo cię czeka śmierć i trwoga,
Z nieba wysokiego.
Po czym następowały kolędy dla dziewcząt i dla gospodarzy.
Na fotografii: Scena finałowa Kolędy z Rajem odegranej przez kolędników z Gorliczyny w 2006 r.

Źródło: Muzeum Przeworsk